Πρόταση Γιάννη Λασκαράκη για τον αρχαιολογικό τουρισμό στην Περιφέρεια Αν. Μακεδονίας - Θράκης

               

Ομιλία - Παρουσίαση του κ. Γιάννη Λασκαράκη με θέμα: «Διατρέχοντας την Εγνατία - Πρόταση για τον αρχαιολογικό τουρισμό στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης», όπως παρουσιάστηκε στη Ζ' Γενική Συνέλευση του σωματείου "Διάζωμα" (1 Οκτωβρίου 2014):

Όταν στη δεκαετία του 60 πρωτάκουσα τον όρο «σύγχρονη Εγνατία οδός» από τον καθηγητή μου της οδοποιίας στο... Πολυτεχνείο Θεσσαλονίκης, δεν φανταζόμουν ότι θα έφθανε μία μέρα που ο οδικός αυτός άξονας θα αποτελούσε για την χώρα μας και ιδιαίτερα για την Βόρεια Ελλάδα μια χειροπιαστή πραγματικότητα.

O αείμνηστος καθηγητής Σκοπετέας οραματίζονταν από τότε ένα δρόμο που θα ένωνε την Ρώμη με την Κωνσταντινούπολη, όπως ακριβώς συνέβαινε με την ιστορική οδό στα Ρωμαϊκά και Βυζαντινά χρόνια.

Συνήθιζε να μας λέει μάλιστα ότι όταν κατασκευασθεί αυτός ο άξονας η Ελλάδα θα αποκτήσει και την οριζόντιά της διάσταση. «Θα είναι σαν να απλώνει τα χέρια της», μας έλεγε παραστατικά.

Η Αρχαία Εγνατία κατασκευάστηκε τον 2ο αιώνα π.Χ. από τους Ρωμαίους και διατηρήθηκε σε χρήση μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Εάν μάλιστα θεωρήσουμε την Εγνατία συνέχεια της προϋπάρχουσας «κάτω οδού», τμήμα της οποίας στη Θράκη και την Μακεδονία (σύμφωνα με τον Θουκυδίδη), ακολούθησαν τα στρατεύματα του Δαρείου και του Ξέρξη στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., αλλά και το στράτευμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τότε μιλάμε για ένα διεθνή δρόμο που έχει ζωή 2.500 χρόνων. Την Εγνατία διέσχισε ο Απόστολος Παύλος κηρύσσοντας τον Χριστιανισμό και από αυτήν περνούσαν από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα οι ορδές των Σταυροφόρων από την Δύση προς την Ανατολή.

Οι τοπογράφοι που χάραξαν την ΕΓΝΑΤΙΑ από τα λιμάνια της σημερινής Αλβανίας, Δυρράχιο και Φιερ (Απολλωνία), μέχρι τον Έβρο και τελικά μέχρι την Κωνσταντινούπολη, έπρεπε να αναζητήσουν ορεινά περάσματα κατάλληλα για αμαξήλατη οδό, ενώ στην Μακεδονία και τη Θράκη η οδός έπρεπε να διασχίζει έλη, ποτάμια και εκτάσεις που πλημμύριζαν. Τα λίγα σημεία όπου σήμερα σώζεται είναι εκείνα όπου η σύγχρονη χάραξη παρέκλινε της αρχαίας οδού, την οποία, κατά βάση, ακολουθούν οι νέες χαράξεις, και όπου δεν υπήρχε εντατική καλλιέργεια της γης, κυρίως στις ορεινές περιοχές.

Οι ανασκαφές έφεραν στο φως και σημαντικά ευρήματα συγκροτημάτων που θεωρούνται σταθμοί της Εγνατίας, με λουτρικές εγκαταστάσεις και άλλα κτίσματα για την ανάπαυση των ταξιδιωτών. Χαρακτηριστικός είναι ο σταθμός της Εγνατίας στο Ακόντισμα της Καρβάλης και η Χάνα στην Τραϊανούπολη του Έβρου.

Η διαδρομή της Αρχαίας Εγνατίας στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

Η Εγνατία, μετά τον σταθμό της Απολλωνίας στη Βόλβη, περνούσε τα στενά της Ρεντίνας, και την Ασπροβάλτα, γεφύρωνε τον Στρυμόνα και έφθανε στην σπουδαία Αμφίπολη που προκαλεί σήμερα το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Από την Αμφίπολη η Εγνατία ακολουθούσε διαδρομή βόρεια του Παγγαίου για να αποφύγει τα τενάγη των Φιλίππων και έφτανε στους Φιλίππους, περνώντας μέσα από την αγορά της πόλης με το περίφημο θέατρο, αλλά και θέατρο της εμφύλιας μάχης Οκταβιανού και Αντώνιου εναντίον Βρούτου και Κάσσιου, με το φάντασμα του Ιούλιου Καίσαρα να προαναγγέλλει την έκβαση της μάχης στον δολοφόνο του Βρούτο: «Οψόμεθα εις Φιλίππους»… 

Στη συνέχεια η Εγνατία έφθανε στην Νεάπολη, τη σημερινή Καβάλα, όπου το λιθόστρωτο σώζεται δίπλα στις στροφές του σημερινού δρόμου, στην περιοχή του Αγίου Σίλα, σταθμό του Αποστόλου Παύλου.

Από τη Νεάπολη η Εγνατία ακολουθώντας την παραλιακή διαδρομή έφθανε στο Ακόντισμα, επόμενο σταθμό της Εγνατίας.

Στη συνέχεια η Εγνατία γεφύρωνε το Νέστο στο ύψος του χωριού Παράδεισος που ταυτίζεται με την αρχαία θρακική πόλη Τόπειρο. 

Ακολουθώντας τη σημερινή χάραξη Ξάνθης - Κομοτηνής μέσω Ιάσμου, έφθανε στη βυζαντινή Κουμουτζηνά και στην Ρωμαϊκή Μαξιαμιανούπολη. Βάθρα της γέφυρας της Εγνατίας σώζονται στις όχθες του ποταμού Κομψάτου της Ροδόπης.

Στη συνέχεια ακολουθώντας τις νότιες πλαγιές της οροσειράς της Ροδόπης ανατολικά τηςΜαρώνειας, με σωζόμενα σε καλή κατάσταση τμήματα κοντά στο χωριό Κόμαρο, και περνούσε βορείως της Αρχαίας Ζώνης, με τον θαυμάσιο σήμερα αρχαιολογικό της χώρο, δίπλα στη θάλασσα.

Η Ζώνη αναφέρεται πρώτα από τον Ηρόδοτο κατά την περιγραφή της εκστρατείας του Ξέρξη το 480 π.Χ.

Από τη Ζώνη η Εγνατία συνέχιζε παράκτια μέχρι την Αλεξανδρούπολη, περνώντας από την Μάκρη, την αρχαία Σάλη, σταθμό της Εγνατίας και αποικία της Σαμοθράκης, αλλά και σημαντική πόλη της Βυζαντινής και οθωμανικής περιόδου, όπου δυστυχώς, παλαιά γεφύρια στη διαδρομή της Εγνατίας μπαζώθηκαν πρόσφατα.

Η Αλεξανδρούπολη πιστεύεται ότι καταλαμβάνει τη θέση της αρχαίας Τέμπυρας.

Η οδός συνέχιζε ανατολικά, παράλληλα με την εθνική οδό, προς την Τραϊανούπολη, το πιο σημαντικό διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο της Θράκης μέχρι τον 14ο αιώνα, σταθμός αλλά και κέντρο για τη συντήρηση της οδού. Τμήματά της σώζονται κοντά στο χωριό Δορίσκο παράλληλα με την εθνική οδό Αλεξανδρούπολης - Φερών.

Η διάβαση του Έβρου γίνονταν στο ύψος του οικισμού Πόρος των Φερών, έφθανε στα Κύψελα (Ύψαλα) και από εκεί συνέχιζε ως την Κωνσταντινούπολη.

Η κατασκευή και η οργάνωση της Εγνατίας οδού

Το πάχος και οι επιστρώσεις του οδοστρώματος διαφοροποιούνταν ανάλογα με την ποιότητα του εδάφους. Το πάχος του οδοστρώματος ποικίλει από 0,25 έως 1,5 μέτρο και τα υλικά που χρησιμοποιούνταν (κροκάλες, αμμοχάλικο, ακατέργαστοι λίθοι, άμμος και ασβεστοκονίαμα), ήταν κυρίως τοπικής προέλευσης. Το πλάτος του δρόμου κυμαίνονταν από 4 έως 9 μέτρα, ανάλογα με τις ανάγκες της κυκλοφορίας. Ο κανόνας ήταν τα μεγάλα ευθύγραμμα τμήματα. Οι ακτίνες καμπυλότητας στις στροφές ήταν μεγαλύτερες των 100 μέτρων, ενώ στις ορεινές διαδρομές εντοπίστηκαν στροφές με ακτίνα 10-20 μέτρων (όπως συμβαίνει και σήμερα στις λεγόμενες «φουρκέτες». Οι κατά μήκος κλίσεις της οδού ήταν μικρές (1-2%), όμως εφαρμόστηκαν και κλίσεις 18% στις ορεινές διαβάσεις. Υπήρχαν και οι εγκάρσιες κλίσεις του οδοστρώματος για την απορροή των υδάτων, της τάξης του 5-10%. Τα άκρα του οδοστρώματος οριοθετούνταν για ασφάλεια, με μεγάλους λίθους που προεξείχαν, ενώ στο μέσον του οδοστρώματος τοποθετούνταν επιμήκεις λίθοι για να ξεχωρίζουν τα δύο ρεύματα κυκλοφορίας.

Η κυκλοφορία γινόταν από το αριστερό ρεύμα για να μη τραυματίζουν οι αμαξηλάτες με το μαστίγιο που κρατούσαν στο αριστερό χέρι, τους αντιθέτως διερχόμενους.

Οι στάσεις της Εγνατίας ήταν για ανεφοδιασμό (ανά 10-20 χιλιόμετρα) ή για διανυκτέρευση, ανά 45-60 χιλιόμετρα, δηλαδή όσο το ταξίδι μιας ημέρας. Γι αυτό και οι μεγαλύτερες πόλεις που βρίσκονται στον άξονα της Εγνατίας απέχουν μεταξύ τους από 45-60 χιλιόμετρα. Υπήρχαν επίσης καταλύματα και καπηλειά, εκτός του επίσημου συστήματος.

Οι ταξιδιώτες κρατικοί υπάλληλοι και στρατιωτικοί έπρεπε να φέρουν ειδικά έγγραφα (διαβατήρια), ώστε να μπορούν χρησιμοποιούν τις αυτοκρατορικές άμαξες και τα άλογα, ενώ υπήρχαν και οι συνήθεις παραβάτες με τα πλαστά έγγραφα. Στους σταθμούς υπήρχε προσωπικό (κτηνίατροι, ιπποκόμοι, πεταλωτές) για την εξυπηρέτηση των ταξιδιωτών.

Η χιλιομέτρηση της οδού γίνονταν με τα «μιλιάρια» που ήταν πέτρινες κυλινδρικές στήλες όπου αναγράφονταν εκτός από τα ρωμαϊκά μίλια (1,48 χιλιόμετρα) και άλλες πληροφορίες για τις πόλεις της διαδρομής.

Μια σύγχρονη διαδρομή για την ανάπτυξη του τουρισμού

Τα ίχνη της Εγνατίας οδού και η ιστορική της διαδρομή μέσα στα 2.500 χρόνια της ύπαρξής της, αποτελούν μια μεγάλη πρόκληση για την δημιουργία μιας σύγχρονης περιηγητικής διαδρομής. Μιας διαδρομής που θα συνδέει τους αρχαιολογικούς χώρους της Περιφέρειας, όλων των εποχών, της προϊστορικής, της κλασσικής αρχαιότητας, της Ρωμαϊκής εποχής, της Βυζαντινής και Οθωμανικής κυριαρχίας, της νεότερης ιστορίας. 

H Σαμοθράκη των μεγάλων Θεών και της παγκοσμιοποιημένης Νίκης, ο τύμβος της Δοξιπάρας, με τις άμαξες, η Ζώνη, τα Άβδηρα, η Μαρώνεια, οι Φίλιπποι και η Θάσος με τα αρχαία Θέατρά τους, οι ρωμαϊκές πόλεις Μαξιμιανούπολη, Τραϊανούπολη και Πλωτινούπολη, η Βυζαντινή και Οθωμανική Πρωτεύουσα Διδυμότειχο, η Βυζαντινή Παναγία της Κοσμοσώτηρας στις Φέρες, τα οθωμανικά τεμένη σε Διδυμότειχο (Βαγιατζίτ), Κομοτηνή και Ξάνθη, η κατοικία και το άγαλμα του Μωχάμετ Άλη, το Κάστρο και το Υδραγωγείο της Καβάλας, οι παλιές πόλεις του Σουφλίου, της Ξάνθης και της Καβάλας, αποτελούν προορισμούς τεράστιου ενδιαφέροντος. Και αυτά μέσα στην ευνοϊκή συγκυρία των αποκαλύψεων του τάφου της Αμφίπολης, στα όρια της Περιφέρειας, που θα αποτελέσουν σπουδαίο κίνητρο για προσέλκυση επισκεπτών μέσω της διαδρομής της Εγνατίας, αλλά και ένα επί πλέον ακαταμάχητο επιχείρημα για την υλοποίηση της πρότασης. 

Η διαδρομή θα έχει τέσσερις εισόδους: Μια από την Ανατολική Ρωμυλία (Μπουργκάς - Μεσημβρία) μέσω Ορμενίου, μια από την Αδριανούπολη μέσω Καστανιών, μια από την Κωνσταντινούπολη μέσω των Κήπων και μια ακτοπλοϊκώς από την Τροία – Τσανάκαλε και στη συνέχεια στην Ίμβρο, στη Σαμοθράκη και στην Αλεξανδρούπολη. Δεδομένου μάλιστα ότι η παρακείμενη παραθαλάσσια αρχαία Ζώνη ήταν η κυριότερη πόλη των Κικόνων, τότε η διαδρομή Τροίας – Ζώνης θα μπορούσε να αναπαριστά το πρώτο τμήμα της περιπλάνησης του Οδυσσέα στο ταξίδι του για την Ιθάκη. Κατά την αντίστροφη κατεύθυνση οι διαδρομές θα ξεκινούν από την Θεσσαλονίκη και τις άλλες εισόδους από την FYROM και την Βουλγαρία.

Η σχεδόν ταύτιση της αρχαίας και της σύγχρονης Εγνατίας θα μπορούσε να δώσει πολλές καινοτόμες προτάσεις, σε συνδυασμό με την τεχνολογία της ψηφιακής επικοινωνίας και απεικόνισης (GPS, έξυπνα κινητά, τάμπλετ κλπ) για την συνεχή ιστορική ενημέρωση των ταξιδιωτών που θα διανύουν τον αρχαιότερο οδικό άξονα με την μεγάλη ιστορική σημασία των τόπων της διαδρομής του, των ιστορικών προσώπων και των μύθων. Για όλα αυτά χρειαζόμαστε ένα εμπνευσμένο «σενάριο», μια αφήγηση που θα συνδυάζει την ιστορική αλήθεια με τον μύθο και το τουριστικό ενδιαφέρον, με καμβά την Εγνατία των 2.500 χρόνων.

Ακόμη και οι στάσεις της σύγχρονης Εγνατίας (που δεν κατασκευάστηκαν ακόμη), θα μπορούσαν να παραπέμπουν άμεσα ή έμμεσα, στις στάσεις της αρχαίας Εγνατίας όπου υπάρχουν σχετικά ευρήματα (Ακόντισμα, Τραϊανούπολη κ.α.), με την κατασκευή τους στο ίδιο σημείο ή με την αρχιτεκτονική τους μορφή.

Η υλοποίηση της πρότασης

Η πρόταση μπορεί να μετατραπεί σε πρόγραμμα που θα υποστηριχθεί στο Νέο ΕΣΠΑ 2014-2020 μέσω μίας Ολοκληρωμένης Εδαφικής Επένδυσης η οποία αποτελεί ένα από τα εργαλεία εφαρμογής της Ολοκληρωμένης Χωρικής Ανάπτυξης. Ένα παρόμοιο πρόγραμμα υλοποιείται ήδη από την Περιφέρεια Ηπείρου, σε συνεργασία με το Σωματείο Διάζωμα.

Ήδη η διαχειριστική αρχή της Περιφέρειας ΑΜ-Θ, επεξεργάζεται την πρόταση του Διαζώματος, το οποίο θα αναλάβει και καθοριστικό ρόλο στις ενέργειες, όπως την επιστημονική σύνταξη των ενημερωτικών φυλλαδίων, την ψηφιακή ξενάγηση, το «ζωντάνεμα» των χώρων θέασης και ακρόασης, γιατί όχι και της ίδιας της Εγνατίας σε σωζόμενα τμήματά της. Η «αειφορία» της Εγνατίας και των μνημείων στην πράξη.

Οι συνέργειες της Περιφέρειας με το Διάζωμα, την Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση, τους τουριστικούς επαγγελματίες, τα μέσα μεταφοράς, τους βιοτέχνες αναμνηστικών, τους παραγωγούς τοπικών προϊόντων με ονομασία προέλευσης ιστορικών τοπωνυμίων (κρασί, μετάξι, λάδι, κρέας, γαλακτοκομικά κλπ), τα μέσα ενημέρωσης και όποιους άλλους η φαντασία και η καινοτόμες προτάσεις τους είναι συμβατές με το πρόγραμμα, θα συμβάλλουν στην σύνδεση του εγχειρήματος με  την τοπική οικονομία και την ανάπτυξη της περιοχής. Ιδιαίτερα είναι σημαντική η συγκυρία της κατάργησης της βίζας για τους Τούρκους επισκέπτες και η αύξηση του ρεύματος τουριστών από Βουλγαρία, Ρουμανία και Ρωσία.

Αντίστοιχα θα λειτουργήσουν και οι άλλες είσοδοι από Βουλγαρία, ενώ βάρος θα δοθεί και στην ενδοπεριφερειακή κινητικότητα και περιήγηση, με μια καμπάνια «γνωρίστε τα μνημεία της Περιφέρειάς μας», παράλληλα με την ανάπτυξη της περιφερειακής συνείδησης.

Η εξειδίκευση θα πρέπει να γίνει στα εξής επί μέρους τμήματα:

1. Απαιτούμενες υποστηρικτικές υποδομές (Φορέας υλοποίησης Περιφέρεια ΑΜ-Θ)
2. Επεμβάσεις σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους (Φορέας Υλοποίησης: υπηρεσίες του Υπ. Πολιτισμού)
3. Δημιουργία Φορέα Διαχείρισης – Λειτουργίας
4. «Soft» ενέργειες Σήμανση των χώρων, Ψηφιακές υποδομές, Σύνδεση με την τοπική οικονομία, Δημιουργία κοινής ταυτότητας και λογότυπου της διαδρομής κ.α.

Που βρισκόμαστε σήμερα

Η Περιφέρεια Ανατ. Μακεδονίας - Θράκης έχει αρχίσει να επεξεργάζεται την πρόταση για την ένταξή της στην νέα προγραμματική περίοδο του ΕΣΠΑ.

Πρέπει να σημειωθεί ότι στο ΕΣΠΑ 2014-2020, εν όψει αυτής της πρότασης, έχει συμπεριληφθεί από την απελθούσα Περιφερειακή αρχή, το κατάλληλο γενικό πλαίσιο για την «υποδοχή» και την επιλεξιμότητα του προγράμματος.

Έτσι στη δράση 4.3 «Ολοκληρωμένη εδαφική επένδυση» αναφέρεται στην υλοποίηση «σχεδίων ολοκληρωμένης ανάπτυξης περιοχών που συγκροτούν δίκτυο πολιτιστικών – φυσικών πόρων με στόχο την τουριστική αξιοποίηση».

Στη συνέχεια και στην «ολοκληρωμένη χωρική επένδυση Τουρισμού - Πολιτισμού» αναφέρει ότι «υπάρχουν ευκαιρίες επένδυσης ώστε ο τομέας του τουρισμού - πολιτισμού να αποτελέσει κινητήριο δύναμη για την ανάπτυξη της περιοχής και να καταστεί η ΠΑΜΘ «τουριστικός προορισμός αριστείας» και ότι στόχος είναι ο σχεδιασμός χωρικών - πολιτιστικών οντοτήτων δηλαδή «εξειδικευμένων τουριστικών προορισμών».

Η αλλαγή στην διοίκηση της Περιφέρειας, μετά τις εκλογές του Μαΐου, απαιτεί ένα εύλογο χρονικό διάστημα για ενημέρωση της νέας Περιφερειακής Αρχής και μάλιστα θα ήταν χρήσιμη μια ενημέρωση από τον ίδιο τον Πρόεδρο του Διαζώματος. Το ίδιο θα πρέπει να γίνει και με το νέο υπουργό Ανάπτυξης, ενώ θεωρείται δεδομένη η στήριξη της Υπουργού Τουρισμού. Η πιο αποτελεσματική ενημέρωση θα γίνει βέβαια με την πραγματοποίηση της επόμενης Γενικής Συνέλευσης του Διαζώματος στην Περιφέρειά μας, που θα συμβάλλει στην υιοθέτηση της πρότασης και από της Τοπική Αυτοδιοίκηση και τους άλλους αναπτυξιακούς και τουριστικούς φορείς της Περιφέρειας.

Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω τον Σταύρο Μπένο για την συνεργασία του και για την δυνατότητα που μου έδωσε να παρουσιάσω αυτές τις κοινές μας σκέψεις, καθώς και την αρχαιολόγο Πολυξένη Τσατσοπούλου, της ΙΘ΄ Εφορείας Κομοτηνής η οποία με προμήθευσε με τις πολύτιμες πληροφορίες για την Αρχαία Εγνατία οδό, οι οποίες περιλαμβάνονται στον αρχαιολογικό οδηγό που συνέγραψε η ίδια με τίτλο «Ιστορία και διαδρομή της ΕΓΝΑΤΙΑΣ οδού στον χώρο της Θράκης», και εξέδωσε σε ειδικό τεύχος, το Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.alexpolisonline.com/