Ο Ν. Κ. στο σπίτι τού Γιάννη Αγγελάκη στην Αίγινα, άνοιξη 1931
Σε έναν απολογισμό για τη ζωή και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη (Ν.Κ.) δεν θα έπρεπε να είμαστε άκριτα διθυραμβικοί, ειδικά όταν ο χρόνος βοηθά όλους μας να βλέπουμε τα πράγματα πιο ψύχραιμα. Θα ξεκινήσω, λοιπόν, ξεχωρίζοντας μερικές από τις πιο βασικές κατηγορίες που αντιμετώπισε τόσο ο ίδιος ο συγγραφέας όσο και το έργο του, ειδικά όσο αυτός ζούσε. Κάτι τέτοιο θα συμβάλει στο να δούμε τόσο τις αλήθειες όσο και τις παρερμηνείες που συνοδεύουν αυτό το βαρύ όνομα και να διασαφηνίσουμε τελικά τι μένει στο κόσκινο του καιρού.
Μορφές και επιθέσεις
Κατ' αρχάς, ο Ν.Κ. κατηγορήθηκε για έλλειψη σεβασμού στη χριστιανική θρησκεία, για αθεΐα και για βέβηλη απόδοση του Χριστού και του κλήρου. Ειδικά «Ο τελευταίος πειρασμός» (1955) και η ταινία «The Last Temptation of Christ» (1988) του Μάρτιν Σκορσέζε, που στηρίχτηκε σ’ αυτόν, αποτέλεσαν κόκκινο πανί για το φανατικό χριστεπώνυμο πλήθος. Η Ιερά Σύνοδος, μάλιστα, ασχολήθηκε με το έργο, όπως και με τον «Καπετάν Μιχάλη» (1953), αλλά δεν αποφάσισε τον αφορισμό του λογοτέχνη, σε αντίθεση με τους Παλαιοημερολογίτες που προέβησαν σ’ αυτόν.
Ο Ν.Κ και ο Αγγελος Σικελιανός (10.10.1921) |
Στο ίδιο μήκος κύματος, το συγκεκριμένο μυθιστόρημα ήταν η αφορμή για περαιτέρω κατηγορίες εναντίον του Ν.Κ., διότι -σύμφωνα με τους πολεμίους του- υποβαθμίζει την πατρίδα, διακρίνεται από έντονα διεθνιστικά χαρακτηριστικά και γελοιοποιεί τα κρητικά ήθη, έθιμα και νοοτροπία. Στον «Βίο και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (1946), μάλιστα, δεν πέρασε απαρατήρητη η διεθνιστική ματιά, που απομακρύνεται από μια ρητή φιλοπατρία και απέχει από τα ελληνικά δεδομένα.
Γενικότερα οι απόψεις του Ν.Κ. κρίθηκαν αιρετικές, ακραίες, ανατρεπτικές, που διασάλευαν το ιδεολογικό πλαίσιο της μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής Ελλάδας. Πολλοί λοιπόν είδαν στα κείμενά του, από τη μία, κομμουνιστικές ιδέες, μαρξιστικές θέσεις και φιλοσοβιετικές τοποθετήσεις και, από την άλλη, ολοκληρωτικές αντιλήψεις, που εκθείαζαν τη φασιστική ιδεολογία του Μουσολίνι.
Πιο σταθερή θεωρείται η υιοθέτηση εκ μέρους του τού μηδενισμού, ο οποίος φαίνεται εντελώς αρνητικός για την πρόοδο της ανθρωπότητας· ενός μηδενισμού που αμφισβητεί πατροπαράδοτες αξίες, ορθώνει αντιηρωικά πρότυπα και προωθεί μια ατομικιστική ιδεολογία. Ας μην αφήσω απ’ έξω τις ευθείες μομφές για μισογυνισμό και σεξουαλική ανεπάρκεια που ακούστηκαν πιο ολοκληρωμένα στο βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου «Νίκος Καζαντζάκης - Ενας τραγικός» (1959).
Αφετέρου, παρ' όλο που δεν αμφισβητήθηκε η φιλοσοφική πνοή των κειμένων του, θεωρήθηκε λειψή η λογοτεχνική τους αξία. Κατ' αρχάς, τα δραματικά του έργα κρίνονται γεμάτα ιδέες και διαλεκτικές συγκρούσεις, αλλά ακατάλληλα για σκηνική παρουσίαση, καθώς αγνοούν βασικές αρχές του θεάτρου. Γενικότερα, ο Ν.Κ. διακρίνεται από υπερβολές και ακρότητες, από χαρακτήρες με διογκωμένα αισθήματα και άμετρη συμπεριφορά, από στίχους πέρα από τα όρια, από σκηνές και σκέψεις που χαρακτηρίζονται από άκρατο ξεχείλισμα.
Η «Οδύσ(σ)εια» (1938) λ.χ. είναι ένα έπος-γίγας 33.333 στίχων, γραμμένο σε 17σύλλαβο (πάνω δηλαδή από τον γνωστό ελληνικό δεκαπεντασύλλαβο), με έναν Οδυσσέα και άλλους χαρακτήρες που φτάνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά στα άκρα. Τα έργα του Ν.Κ., με λίγα λόγια, είναι γεμάτα υπερβολές, αντινομίες, αντιφάσεις και αντιθέσεις.
Κλείνω με τις μομφές εναντίον της καζαντζακικής γραφής με το θέμα της ιδιολέκτου του, η οποία θεωρήθηκε μια σκληρή δημοτική γλώσσα, που γίνεται ακόμα πιο αφύσικη με τη χρήση λέξεων από τις διαλέκτους όλης της ελληνικής επικράτειας και πεποιημένων τύπων.
Λογοτεχνικές και ιδεολογικές κατευθύνσεις
Η αλήθεια είναι ότι ο Ν.Κ. ακολουθεί τις αισθητικές αντιλήψεις του 19ου αιώνα, τον ρεαλισμό και την ηθογραφία του, χωρίς (φαινομενικά) να συντάσσεται με τις καλλιτεχνικές αλλαγές που συνέβαιναν σε όλη την Ευρώπη. Ακόμα κι αυτή η θέση όμως κλονίζεται πλέον, αφού στα έργα του αναγνωρίζονται μοντερνιστικές και μεταμοντέρνες πτυχές, όπως έχει δείξει ο Ρόντρικ Μπίτον (χρήση της μυθικής μεθόδου στο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», θέματα ταυτότητας, υβριδισμός, παράλληλες πραγματικότητες στον «Τελευταίο πειρασμό» κ.λπ.).Το βάρος όμως της γραφής του είναι φυσικά ο φιλοσοφικός προβληματισμός, που εμποτίζει τα κείμενά του και φτάνει ώς τον αναγνώστη μέσα από τις ένθετες ιστορίες και μικρές ενσφηνωμένες αφηγήσεις, αλλά και μέσα από τη δύναμη του στοχασμού των ηρώων του. Αυτοί είναι πιο πολύ φορείς ιδεών και προωθητές ιδεολογιών, παρά ζωντανά λογοτεχνικά υποκείμενα, που δρουν βάσει μιας αυστηρά καθορισμένης πλοκής.
Κι όμως, από τέτοιους χαρακτήρες ξεπήδησε ο Ζορμπάς, ένας εκ των δύο πρωταγωνιστών στον «Βίο και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Το πρόσωπό του έγινε ευρύτερα γνωστό μέσω της ταινίας «Zorba the Greek» (1964) του Μιχάλη Κακογιάννη. Δεν είναι σίγουρο ότι ο Ζορμπάς αντικατοπτρίζει τον Ελληνα, αλλά ασφαλώς είναι ο ειρηνικός αντιήρωας που σκέφτεται με το σώμα και το ένστικτο, μιλάει με το τραγούδι και τον χορό, είναι η πρακτική γήινη πλευρά του ανθρώπου σε σχέση με το «θεωρητικό» αφεντικό… Είναι από τους λίγους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες που μετατράπηκαν σε αναγνωρίσιμο εξωλογοτεχνικό σύμβολο.
Ο Ν.Κ. όντως λειτουργούσε με αντιθέσεις και με διαλεκτικές αντιπαραβολές. Διπλοί αντίθετοι χαρακτήρες αποτελούν τη βάση πολλών έργων του και έννοιες που βρίσκονται στα δύο άκρα διασταυρώνουν τις αλήθειες τους μέσα στο ίδιο πλαίσιο, έννοιες όπως σώμα/πνεύμα, λογοτεχνία/ζωή, ελευθερία/ανελευθερία, έθνος/διεθνής κοινότητα, Ανατολή/Δύση, άτομο/ανθρωπότητα, ένας/πολλοί, θεός/αμφισβήτηση.
Και δεν είναι μόνον ο εκλεκτικισμός του που τον οδηγεί στην ώσμωση ετερόκλητων στοιχείων, αλλά και η πολυπράγμων σκέψη του που αναζητεί από παντού αλήθειες αιχμής, τις οποίες κατόπιν ο ίδιος φέρνει σε ένα οριακό σημείο βρασμού, σε ένα μεταιχμιακό κατώφλι όπου τα πάντα δοκιμάζονται.
Ετσι, μπορούμε να εξηγήσουμε και τη στάση του απέναντι στον Θεό. Στην ουσία ο Ν.Κ. δεν είναι ούτε θρησκευόμενος με τη χριστιανική έννοια -αν και σφόδρα ένθεος σε ό,τι κάνει-, ούτε άθεος, δηλαδή σκληρός υλιστής που δεν πιστεύει σε τίποτα πέρα από την ύλη και τον άνθρωπο. Η έννοια του θεού -του δικού του θεού ίσως- σχετίζεται με την ατέρμονη αναζήτηση εκ μέρους του καζαντζακικού ανθρώπου ενός ανώτερου επιπέδου ηθικής και πνευματικής απολυτότητας, μιας κορυφής προς στην οποία αέναα προχωρά πάνω από τη μιζέρια της ανελευθερίας, της καθημερινότητας, της σάρκας, της επανάπαυσης…
Ετσι, ο Θεός του Ν.Κ. είναι ένας εξελισσόμενος θεός που χρειάζεται τον άνθρωπο για να ολοκληρωθεί (Darren Middleton). Κι ακόμα περισσότερο ο χώρος της θρησκείας αποτελεί, για τον Ν.Κ., το ιδανικό πεδίο για να εκφράσει τις ηθικές ανησυχίες του, να βρει την παλαίστρα όπου θα κονταροχτυπηθούν όλες οι παραδεδομένες αξίες και έννοιες της ανθρωπότητας και σαν από καμίνι να καθαρθούν και να ξανασχηματίσουν τον άνθρωπο.
Μικρό εννοιολογικό λεξικό
Ο Ν.Κ., ακόμα και όταν μιλάει με εικόνες και ιστορίες, στην ουσία μιλά για έννοιες, τις οποίες έχει συχνά κατονομάσει και ορίσει στα πιο θεωρητικά του κείμενα. Ετσι, μπορούμε να συνθέσουμε ένα μικρό εννοιολογικό λεξικό, ένα λεξικό καζαντζακικών όρων, που χαρακτηρίζουν τη σκέψη του.Υπεράνθρωπος: δανεισμένη από τον Νίτσε έννοια η οποία ορίζει τον άνθρωπο που ξεπερνά τη μεγάλη μάζα και τους ανθρώπινους περιορισμούς.
Ανηφόρα: χρέος του (υπερ)ανθρώπου είναι να αφήσει πίσω του τα κατώτερα επίπεδα ζωής και να ανεβαίνει συνεχώς, μετουσιώνοντας τη σάρκα σε πνεύμα. Να αναλάβει το χρέος του, να ξεφύγει από τα ζωικά χαρακτηριστικά του και να προσεγγίσει τον «Θεό».
Αγώνας: ο σκοπός, κατά τον N.Κ., δεν έχει σημασία, αφού σημασία έχει η προσπάθεια, η πάλη, η ανηφόρα.
Ζωτική δύναμη (élan vital): μπερξονικής έμπνευσης έννοια που εννοεί την ορμή η οποία ωθεί τα όντα στην ανύψωση, το ελατήριο που παρακινεί τον άνθρωπο να εξελιχθεί. Είναι η προσπάθεια για «διαρκή δημιουργία, αναπήδηση προς τα πάνω, ζωικό ανάβρυσμα, γιγάντια προσπάθεια να ανασηκωθεί η ύλη» (λόγια του ίδιου του συγγραφέα).
Κρητική ματιά: το κοίταγμα της αβύσσου χωρίς ελπίδα και χωρίς φόβο. Με άλλα λόγια, πρόκειται για το αποκορύφωμα της ανηφόρας, στο σημείο όπου ο άνθρωπος έχει απελευθερωθεί από την προσμονή για κάτι άλλο, καθώς και από τον φόβο, και μπορεί να ατενίσει τη ζωή, με τη βεβαιότητα του θανάτου, και τον θάνατο, με την πίστη στην αθανασία.
Διονυσιακός μηδενισμός: έννοια στενά συνυφασμένη με την «κρητική ματιά», έννοια που υποδηλώνει την απόρριψη των κελευσμάτων τόσο του νου όσο και της καρδιάς, την απόρριψη της ελπίδας ως διεξόδου λύτρωσης και την αποδοχή της μηδενιστικής αβύσσου που μας περιβάλλει ως αναγκαιότητας. Ωστόσο αυτή η στάση δεν οδηγεί στην τελμάτωση, αλλά σε μια δημιουργική, διονυσιακή έκρηξη. Ο πεσιμισμός τού Ν.Κ. είναι ηρωικός.
Ελευθερία: παίρνει ποικίλες μορφές μέσα στο καζαντζακικό έργο, από εθνική και κοινωνική μέχρι ψυχοπνευματική, κι απλώνεται ακόμα περισσότερο στο ξεπέρασμα της γενιάς, το ξεπέρασμα του εγώ, την απελευθέρωση του Θεού, την ελευθερία της βούλησης και, τέλος, το ξεπέρασμα και της ίδιας της ελευθερίας (Θεόδωρος Γραμματάς).
Ναι, είναι σχεδόν σίγουρο ότι ο Ν.Κ. μαζί με τον Κωνσταντίνο Καβάφη είναι οι πιο γνωστοί Ελληνες λογοτέχνες σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε όλοι την ίδια εικόνα για το έργο του, ούτε ότι αυτό προσλαμβάνεται πάντα με τον ίδιο τρόπο, καθώς η αντοχή του ώς τώρα δείχνει την απήχησή του από τα χαμηλότερα μέχρι τα υψηλότερα αναγνωστικά στρώματα σε μια ανοιχτή πρόσληψη. Το ζητούμενο είναι να διαβάζουμε τα κείμενά του με το πρίσμα της εποχής και να μπορούμε να ανακαλύψουμε ό,τι διαχρονικό και ερεθιστικό υπάρχει εκεί μέσα.
Οι φωτογραφίες του Ν.Κ. αντλήθηκαν από τον ιστότοπο Εκδόσεις Καζαντζάκη.
efsyn.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου