ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ και ΡΩΜΗ - (Παρουσίαση του Δ. Μάτσα στις 20.05.2016 στη Ρώμη)

ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ και ΡΩΜΗ

(Παρουσίαση του Δ. Μάτσα στις 20.05.2016 στη Ρώμη: Αίθουσα Δημοτικού Συμβουλίου του Municipio 1)

Μόνο η ορεινή πυραμίδα του Άθω μπορεί να ανταγωνιστεί τη μεγαλοπρέπεια του ορεινού όγκου της Σαμοθράκης στο Θρακικό Πέλαγος. Είναι αξιοσημείωτο ότι και τα δυο έχουν την ίδια θρησκευτική σημασία: η Σαμοθράκη στην αρχαιότητα ήταν το νησί της μυστηριακής λατρείας των Μεγάλων Θεών, η μύηση στην οποία εξασφάλιζε θεϊκή προστασία στη θάλασσα και την ευκαιρία «γίνεσθαι καὶ εὐσεβεστέρους καὶ δικαιοτέρους καὶ κατὰ πᾶν βελτίονας ἑαυτῶν τοὺς τῶν μυστηρίων κοινωνήσαντας· ο Άθως στα νεότερα χρόνια ως το Άγιο Όρος της Ορθοδοξίας. Το Ιερό των Μεγάλων Θεών βρίσκεται στη βορειοδυτική παραλία του νησιού σε δυο πλαϊνές ρεματιές που σχηματίζουν οι πρόποδες της κορυφής Άι-Γιώργης της οροσειράς Σάος, αμέσως νοτιοδυτικά της αρχαίας πόλης· στη διαφάνεια βλέπετε μια από τις πύλες στο τείχος της (διαφάνεια 4).

Σύμφωνα με τη μυθολογία, εδώ ο Δίας συνάντησε την Ηλέκτρα, μια από τις επτά Πλειάδες· από τη σχέση τους γεννήθηκαν τα μυθικά αδέλφια Δάρδανος, Ιασίων και Αρμονία. Αργότερα, ο Κάδμος σε αναζήτηση της αδελφής του Ευρώπης ταξίδεψε από τη Φοινίκη στη Σαμοθράκη, όπου βρήκε την Αρμονία, την οποία απήγαγε και στη συνέχεια παντρεύτηκε. Στους Ιστορικούς χρόνους, οι γονείς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Φίλιππος Β΄ και Ολυμπιάς, συναντήθηκαν εδώ στη διάρκεια της μύησής τους· και ο Περσέας, ο τελευταίος βασιλιάς της Μακεδονίας, αναζήτησε καταφύγιο εδώ μετά τη μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ., όταν τον καταδίωκαν οι Ρωμαίοι. Η φύση των τελετών μύησης ήταν απόρρητη. Σήμερα, η δύναμή τους επιβεβαιώνεται από την ανάπτυξη των καινοτόμων κτιρίων που κάποτε πλαισίωναν τις τελετουργίες μέσα στο ιερό τοπίο και έκαναν το Ιερό των Μεγάλων Θεών μια από τις σημαντικότερες εκφράσεις του Ελληνιστικού ιερού χώρου στην αρχαία Μεσόγειο.

Η ταυτότητα και η φύση των Θεών της Σαμοθράκης, οι οποίοι είτε δεν είχαν ονόματα ή τα ονόματά τους αποκρύπτονταν τελείως από το κοινό, παραμένουν αινιγματικές. Οι αρχαίοι συγγραφείς συχνά αναφέρονταν σ’ αυτούς χρησιμοποιώντας το όνομα Κάβειροι, αλλά στη Σαμοθράκη ονομάζονταν απλά Θεοί ή Μεγάλοι Θεοί. Ένας Αλεξανδρινός συγγραφέας, ο Μνασέας, μας παραδίδει τα ονόματά τους: Αξίερος, Αξιόκερσα, Αξιόκερσος, τα οποία ταυτίζει με την Ελευσινιακή τριάδα, Δήμητρα, Περσεφόνη και Άδη. Επίσης, αναφέρει και μια τέταρτη μορφή, τον Κασμίλο, τον οποίο συνδέει με τον Ερμή. Η μύηση ήταν εφικτή από τον Απρίλιο μέχρι τον Νοέμβριο, δηλαδή σ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου των θαλασσινών ταξιδιών κατά την αρχαιότητα. Οι τελετές μύησης γίνονταν νύκτα και υπόσχονταν στους μυούμενους, εκτός της προστασίας κατά τα θαλασσινά ταξίδια, επίσης ευτυχισμένη μεταθανάτια ζωή. Στη Σαμοθράκη, όπως και στην Ελευσίνα, υπήρχαν τρία στάδια μύησης: η εισαγωγική μύηση, η τελετή και η εποπτεία. Πριν την ολοκλήρωση της ανασκαφής του Κτιρίου του Τελετουργικού Χορού, πιστευόταν ότι μετά την προετοιμασία του υποψήφιου μύστη στην Ιερή Οικία, η μύηση γινόταν στην κεντρική αίθουσα του Ἀνακτόρου (διαφάνειες 5-6), ενώ η τελετή ακολουθούσε στο εσωτερικό άδυτον της βόρειας άκρης του κτιρίου. Μετά την ολοκλήρωση και της τελετής, οι μύστες μπορούσαν να προχωρήσουν στο Ἱερόν (διαφάνεια 7), όπου αποκτούσαν των ανώτερο βαθμό, την εποπτεία (διαφάνειες 8-10: βλέπετε την αναστήλωση της κιονοστοιχίας του προστώου, μια σχεδιαστική αποκατάσταση του σηκού και μια κάτοψη του κτιρίου, μια κάτοψη και μια σχεδιαστική αποκατάσταση της εσωτερικής αψίδας). Η τελευταία ανασκαφή του Κτιρίου του Τελετουργικού Χορού (διαφάνεια 11) και η τελική δημοσίευση των μνημείων στον Ανατολικό Λόφο (διαφάνειες 12-13) αποτέλεσε σημείο καμπής στην ερμηνεία της λειτουργίας των κτιρίων του ιερού σε σχέση με τη διαδικασία της μύησης, μολονότι, πάλι, χωρίς να δοθεί μια οριστική απάντηση στο ζήτημα της κεντρικής τελετουργίας στη Σαμοθράκη. Σύμφωνα με τη νέα ερμηνεία, το Κτίριο του Τελετουργικού Χορού (διαφάνειες 14-15) είναι πιθανότατα το Ἀνάκτορον ή Τελεστήριον, όπου γινόταν η μύηση. Μετά την εισαγωγική τελετουργία στον Θεατρικό Κύκλο (διαφάνειες 16-17), ο μυούμενος περιπλανιόταν στη νύχτα δοκιμάζοντας διάφορες αγωνίες στον δρόμο του. Στο τέλος, ο μυούμενος έβλεπε ένα «ιερό φως» και γινόταν μάρτυρας ενός εκπληκτικού οράματος. Ενώ οι μυούμενοι στην Ελευσίνα έψαχναν για την Κόρη, η οποία στο τέλος «επιφαινόταν» στο Τελεστήριον, η τελετουργική αναζήτηση στη Σαμοθράκη είχε αντικείμενο την αναζήτηση της Αρμονίας, η σωτηρία της οποίας στη θάλασσα από τους αδελφούς της Δάρδανο και Ιασίωνα κατέληγε στον ιερό γάμο της με τον απαγωγέα της Κάδμο, ίσως στο Κτίριο του Τελετουργικού Χορού.

Όταν οι πρώτοι Ρωμαίοι ήρθαν στη Σαμοθράκη το 212 π.Χ., το ιερό βρισκόταν στο απόγειο της ανάπτυξής του. Τα σημαντικότερα κτίρια είχαν ήδη κατασκευαστεί, ενώ το ίδιο το ιερό είχε φτάσει στη μεγαλύτερή του έκταση. Οι Μακεδόνες ηγεμόνες είχαν αναμιχθεί έντονα στην εξέλιξη του ιερού, και είναι προφανές ότι σ’ όλη τη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου η Σαμοθράκη διατήρησε στενούς δεσμούς με διάφορες Μακεδονικές ηγεμονικές οικογένειες. Η Μακεδονική προστασία στο ιερό της Σαμοθράκης συνεχίστηκε σ’ όλη τη διάρκεια του 3^ου αι. π.Χ. Αν οι Μακεδόνες δυνάστες ήταν οι μεγαλύτεροι χορηγοί του ιερού, το ενδιαφέρον για τη Σαμοθράκη δεν περιοριζόταν μόνο σε προσκυνητές από το βόρειο Αιγαίο. Στη διάρκεια του 3^ου αι. π.Χ. η Σαμοθράκη έγινε ένα από τα πιο σημαντικά λατρευτικά κέντρα στον Ελληνικό κόσμο. Η σημασία του νησιού διατηρήθηκε αμείωτη μέχρι το τέλος του 2^ου αι. π.Χ. Ο Φίλιππος Ε΄ συνέχισε την παράδοση των Μακεδόνων προκατόχων του στην αναγνώριση και προστασία των Θεών του ιερού. Στη διαφάνεια μια σχεδιαστική αποκατάσταση του μνημειακού μαρμάρινου αναθηματικού Δωρικού κίονα που υψώθηκε μπροστά από τη Στοά αφιερωμένος από τους Μακεδόνες στους Μεγάλους Θεούς· πάνω στο κιονόκρανό του έστεκε μια ενεπίγραφη βάση αγάλματος που έφερε τις υποδοχές στερέωσης ενός μνημειακού χάλκινου αγάλματος του Φιλίππου Ε΄ (διαφάνειες 18-21). Η ανακάλυψη αυτού του αναθήματος ήταν κεφαλαιώδης από πολλές απόψεις. Πρώτα, παρείχε σημαντική φυσική μαρτυρία που επιβεβαίωνε τη σημασία του ιερού για τους ύστερους Αντιγονίδες, ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο την απόφαση του Περσέα να αναζητήσει καταφύγιο εδώ μετά την μάχη της Πύδνας. Το 217 π.Χ. ο Φίλιππος Ε΄ βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής του, αλλά όταν συμμάχησε το 215 π.Χ. με τον Αννίβα, προκάλεσε τις υποψίες της Ρώμης, η οποία συνέχισε να ασχολείται με τις ενέργειες του Φιλίππου· η ανάμιξη του τελευταίου στη Σαμοθράκη υπήρξε θέμα που δεν περνούσε απαρατήρητο από τη Ρωμαϊκή ηγεσία. Το 212 π.Χ. άρχισε ο 1^ος Μακεδονικός Πόλεμος, και, κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία, το 211 π.Χ. χρονολογείται η πρώτη καταγραμμένη αναφορά του Ρωμαϊκού ενδιαφέροντος για τη Σαμοθράκη. Ο Πλούταρχος διηγείται ότι αυτή τη χρονιά ο Marcellus, διοικητής των Ρωμαϊκών δυνάμεων που κατέλαβαν τις Συρακούσες, ανέθεσε στους Μεγάλους Θεούς αγάλματα και ζωγραφικούς πίνακες που αποτελούσαν λάφυρα σ’ αυτή τη μάχη. Οι Ρωμαίοι αναφέρονται πάλι στη Σαμοθράκη στο τέλος του 3^ου Μακεδονικού Πολέμου όταν ο Aemilius Paullus έστειλε εδώ τον στόλο του καταδιώκοντας τον Περσέα, τον οποίο είχε νικήσει στην Πύδνα το 168 π.Χ. Αφού ο προδόθηκε από τον Κρητικό καπετάνιο ο οποίος είχε συμφωνήσει να τον μεταφέρει με ασφάλεια στη Θράκη, και αφού το μεγαλύτερο μέρος της οικογένειάς του είχε συλληφθεί από τους Ρωμαίους, ο Περσέας παραδόθηκε στον διοικητή του Ρωμαϊκού στόλου, τον Gnaeus Octavius. Η σύλληψη του Περσέα έβαλε τέλος στο βασίλειο της Μακεδονίας, η οποία έγινε Ρωμαϊκή επαρχία. Σύμφωνα με μια υπόθεση, η περίφημη Νίκη της Σαμοθράκης (διαφάνεια 22) μπορεί να είχε ανατεθεί από τον διοικητή του Ρωμαϊκού στόλου, Gnaeus Octavius, σε ανάμνηση της παράδοσης του Περσέα στο νησί. Μολονότι ο γλύπτης του μνημείου της Νίκης ήταν Έλληνας, ίσως Ροδίτης, που ανήκε στη Σχολή του Περγάμου, η Νίκη ίσως αποτελεί ένα από τα πιο πρώιμα Ρωμαϊκά μνημεία σε Ελληνικό έδαφος.

Οι Ρωμαίοι εμφανίζονται ως μύστες στη Σαμοθράκη νωρίτερα απ’ ό, τι στην Ελευσίνα. Το κείμενο «να μην μπει ο αμύητος» στα Λατινικά και Ελληνικά αυτής της επιγραφής δηλώνει με έμφαση τη δημοφιλία της λατρείας της Σαμοθράκης στους Ρωμαίους (διαφάνεια 23). Υπάρχουν επιγραφές με καταλόγους Ρωμαίων μυστών από τον 2^ο αι. π.Χ. Ως «Ρωμαίοι μύστες» αναφέρονται μύστες με Ρωμαϊκά ονόματα των οποίων η πόλη καταγωγής είτε δεν αναφέρεται ή είναι η ίδια η Ρώμη. Η πρωιμότερη Λατινική επιγραφή με πλήρη χρονολογία είναι από το 113 π.Χ., ενώ χρονολογημένες επιγραφές απαντούν μέχρι τον 2^ο αι. μ.Χ. Προκαλεί όμως εντύπωση ότι, ενώ υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός Ρωμαίων μυστών στα μυστήρια της Σαμοθράκης, πολύ λίγοι Ρωμαίοι προχωρούσαν στην απόκτηση του βαθμού της εποπτείας. Αντίθετα με τους Έλληνες μύστες που έκαναν αναθέσεις στους Θεούς της Σαμοθράκης και αποτελούσαν ενώσεις που τελούσαν θυσίες και πομπές προς τιμήν των Θεών της Σαμοθράκης στις πόλεις καταγωγής τους, οι Ρωμαίοι που μυούνταν στη Σαμοθράκη φαίνεται ότι δεν μετέφεραν στη Ρώμη δραστηριότητες που σχετίζονταν άμεσα με τη μύησή τους. Οι μόνοι Ρωμαίοι που μπορούσαν να πάρουν μέρος στα μυστήρια ήταν εκείνοι που είχαν την οικονομική δυνατότητα να ταξιδέψουν για τη Σαμοθράκη ή εκείνοι που βρίσκονταν στο ανατολικό Αιγαίο εξαιτίας των πολιτικών, στρατιωτικών ή εμπορικών υποχρεώσεών τους (διαφάνειες 24-27). Μια σημαντική επιγραφή αναφέρει Ρωμαίους μύστες, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνεται ο Lucius Tullius, θείος του Κικέρονα και άλλοι επιφανείς Ρωμαίοι. Όλοι τους επέστρεφαν από μια εκστρατεία του M. Antonius, του ρήτορα και παππού του Μάρκου Αντωνίου, εναντίον των Κιλίκων πειρατών.

Ταυτόχρονα με την αύξηση της Ρωμαϊκής δραστηριότητας στην Ελλάδα, συντελέσθηκε στη Ρώμη μια αναβίωση του ενδιαφέροντος για τους μύθους της Τρωικής καταγωγής της Ρώμης. Η περίοδος της γραμματειακής ανάπτυξης των Τρωικών μύθων στη διάρκεια του όψιμου 3^ου και πρώιμου 2^ου αι. π.Χ. συμπίπτει με την περίοδο των Ρωμαϊκών συγκρούσεων με τον Φίλιππο Ε΄. Το γεγονός ότι η Σαμοθράκη είχε προ πολλού ταυτιστεί μαζί του και τους άλλους Μακεδόνες βασιλείς ίσως δημιούργησε μια ιδιαίτερη έλξη στους Ρωμαίους, οι οποίοι θεώρησαν το νησί ως τόπο καταγωγής των Penates. Παρ’ όλο που το ενδιαφέρον των Ρωμαίων για τη Σαμοθράκη ήταν αρχικά πολιτικό, η ανάπτυξη του μύθου για την καταγωγή από τη Σαμοθράκη των Penates έδωσε και θρησκευτικό κίνητρο το οποίο εν μέρει εξηγεί το ενδιαφέρον των Ρωμαίων για το ιερό του νησιού τα πρώιμα χρόνια της Αυτοκρατορίας. Ο Varrο στο βιβλίο του ‘Antiquitates rerum humanarum et divinarum’ (47 π. Χ.) είπε ότι ο Δάρδανος έφερε τους Penates από τη Σαμοθράκη στη Φρυγία και ότι ο Αινείας τους έφερε από τη Φρυγία στην Ιταλία. Την εποχή του Varrο οι Ρωμαίοι είχαν την εμπειρία ενός αιώνα ταξιδιών στη Σαμοθράκη και είχαν δείξει έντονη επιθυμία να συνδέσουν τους Penates με τους θεούς της Σαμοθράκης. Ο Cassius Hemina τον 2^ο αι. π. Χ. ισχυριζόταν ότι ο Αινείας έφερε τους Penates στη Ρώμη κατευθείαν από τη Σαμοθράκη. Ο ισχυρισμός αυτός του Hemina για τη σύνδεση των Penates με τη Σαμοθράκη και τους Θεούς της δείχνει ότι τον 2^ο αι. π.Χ. υπήρχε μια τάση τροποποίησης των παραδοσιακών διηγήσεων με προφανή στόχο να δοθεί στη Σαμοθράκη μια πιο εξέχουσα θέση στους μύθους καταγωγής της Ρώμης.

Ο Varro είναι ο πρωιμότερος Ρωμαίος συγγραφέας που περιέγραψε τα αντικείμενα που έφερε ο Αινείας στην Ιταλία, αλλά η παράδοση της μεταφοράς από τον Αινεία κάποιων αντικειμένων από την Τροία είχε από παλιά αποτελέσει θέμα της Ετρουσκικής τέχνης (διαφάνεια 28), τουλάχιστον από το τέλος του 6^ου αι. π.Χ., όταν υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον στην ιστορία της απόδρασης του Αινεία και του Αγχίση από την Τροία στη νότια Ετρουρία. Ο Αινείας ήταν το θέμα ενός ιδρυτικού μύθου στη νότια Ετρουρία στο τέλος του 6^ου αι. π.Χ. και ίσως αυτός ο μύθος θα μπορούσε να σχετιστεί με τις μετακινήσεις πληθυσμών από τη Μικρά Ασία στην Ιταλία στο τέλος της Μυκηναϊκής εποχής (διαφάνεια 29: μια Αττική εκδοχή αυτού του μύθου); Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον μύθο ότι οι Ετρούσκοι προέρχονται από τη Λυδία (διαφάνεια 30), ένας ισχυρισμός που υποστηρίζεται από τις μη-Ελληνικές επιγραφές της Λήμνου (διαφάνεια 31) οι οποίες φαίνεται ότι είναι σε γλώσσα συγγενική με τα Ετρουσκικά και χρονολογούνται στον 6^ο αι. π.Χ. Αυτός ο ιδρυτικός μύθος ήταν γνωστός στη Ρώμη την περίοδο της κυριαρχίας των Ετρούσκων τον 6^ο και πρώιμο 5^ο αι. π.Χ., ενώ ήταν καλά εδραιωμένη θεωρία στο τέλος του 3^ου αι. π.Χ.

Οι σχέσεις Σαμοθράκης και Ρώμης όπως περιγράφηκαν πολύ επιγραμματικά πιο πάνω, ίσως χρονολογούνται αρκετά πρώιμα και σχετίζονται με μετακινήσεις πληθυσμών στην ανατολική Μεσόγειο. Είναι πιθανόν ότι οι σχετικοί μύθοι παραδόθηκαν από τους Ετρούσκους, αλλά οποιαδήποτε είναι η καταγωγή τους, απέκτησαν ισχυρότερο και πιο απτό περιεχόμενο από τον 3^ο αι. π.Χ. και μετά, όταν η Σαμοθράκη έγινε σύμβολο της κατάκτησης της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους. Πάντως, ανεξάρτητα από τα πολιτικά και στρατιωτικά θέματα, είναι αλήθεια ότι οι Θεοί της Σαμοθράκης και τα Μυστήριά τους άσκησαν βαθιά επίδραση στη Ρωμαϊκή ιδιοσυγκρασία σε ανθρώπινους όρους.

 1

 2

 3

 4

 5

 6

 7

 8

 9

 10

 11

 12

 13

 14

 15

 16

 17

 18

 19

 20

 21

 22

 23

 24

 25

 26

 27

 28

 29

 30

31

Δ. Μάτσας